بحران، رویداد یا واقعه ای ناگهانی است که با آسیب های جانی و مادی گسترده و یا زمینه بروز این‌گونه آسیب ها همراه بوده و نیازمند انجام اقدامات فوری است. این قبیل حوادث طبیعی که منجر به بروز وضعیت بحرانی در جامعه می شوند، حداقل به طور بالقوه و اغلب خطرناک، ویران‌گر و کشنده هستند. از مهمترین وظایف مدیریت بحران، کاهش آثار سوء بحران و آمادگی و بهبود اوضاع پس از وقوع آن است به گونه ای که مدیریت بحران، بر یک مبنای اصولی شامل تحلیل خطرپذیری، پیشگیری از فاجعه، آمادگی در برابر آن (قبل از وقوع بحران)، کمک های اضطراری (حین وقوع بحران) و بازسازی (پس از وقوع بحران) صورت می گیرد.
افزایش آگاهی درباره مدیریت بحران
الف) یادمان زلزله عظیم کانتو، روز اول سپتامبر:
هر ساله در روز اول سپتامبر در ژاپن به یاد درگذشتگان زلزله عظیم کانتو مراسم بسیاری برگزار می گردد. این روز به نام “مدیریت بحران” نام‌گذاری شده است تا در هر سال آن روز را به خاطر آورند. زلزله ویران‌گر کانتو در سال ۱۹۲۲ مخرب ترین زلزله ژاپن پیش از زلزله و سونامی سال ۲۰۱۱ بوده و این خود فرصتی را به وجود آورده تا با بررسی هر ساله فعالیت‌ها در زمینه پیشگیری از خسارات جانی و مالی آمادگی خود را همواره حفظ کنند. همچنین دوره ی ۵ روزه ای از ۳۰ آگوست تا ۵ سپتامبر با نام “هفته مدیریت بحران” نام‌گذاری شده است که در این هفته فعالیت‌های متنوعی همچون برگزاری نمایشگاه مدیریت بلایای طبیعی، سمینار مدیریت بحران و توزیع پوسترهای آموزشی در این‌باره به انجام می‌رسد تا آگاهی عمومی نسبت به مدیریت بحران افزایش یافته و دانش آن در سطح ملی انتشار یابد.
ب) یادمان زلزله عظیم هانشین- آواجی:
علاوه بر روز یادمان زلزله عظیم کانتو، هر ساله مراسمی برای افزایش انگیزه داوطلبان فعالیت‌های بشردوستانه برای مدیریت محلی بلایای طبیعی بر پایه تشکیل گروه‌های همسایگی در قالب روز “مدیریت مردم‌نهاد بحران” در ۱۷ فوریه برگزار می‌گردد. علاوه بر آن هفته ای نیز (۱۵ تا ۲۱ ژانویه) برای گرامیداشت یاد کشته شدگان زلزله بزرگ هانشین-آواجی که در سال ۱۹۹۵ به وقوع پیوست برگزار می‌گردد.
مدیریت محلی بحران در قالب سازمان‌های مردم- نهاد
در زلزله بزرگ سال ۱۹۹۵ هانشین-آواجی شمار ساختمان‌هایی که تخریب شده یا به طور سنگین آسیب دیدند در حدود ۲۵۰ هزار مورد و شمار مردمی که در زیر آوار ساختمان‌ها مدفون شده بودند در حدود ۳۵ هزار نفر بود. پس از وقوع زلزله به دلیل از کار افتادن خطوط ارتباطی تلفن و ترافیک سنگین در جاده‌ها و مسدود شدن مسیرهای حمل و نقل، ۲۷۰۰۰ نفر از افرادی که زیر آوار مانده بودند توسط مردم بیرون کشیده شدند که قریب ۸۰ درصد از آنها زنده ماندند. این در حالی است که تنها ۸۰۰۰ نفر توسط نیروهای ارتش، پلیس و آتش نشانان نجات یافته و تنها ۵۰ درصد از ایشان زنده ماندند. این حقیقت به ما درس بزرگی می آموزد: فعالیت گروه‌های محلی کلید اصلی نجات بسیاری از افراد و کاهش مرگ و میر در این حادثه بوده است.
بر اساس این آموزه دولت ژاپن برنامه ریزی را برای حمایت از سازمان‌های محلی مدیریت بحران انجام داد به طوری‌که در سال ۲۰۰۵ تعداد این سازمان ها به حدود صدهزار و در سال ۲۰۱۰ به بیش از صد و سی هزار گروه مدیریت محلی رسید که بیش از ۸۰ درصد خانواده های ژاپنی را در بر می‌گیرد. برای نمونه شهر کب دارای ۶۳۱ سازمان مدیریت محلی است که ۸/۸۱ درصداز ساکنان شهر را پوشش می دهد.
فرآیندهای فعالیتی گروه های درگیر در مدیریت بحران در هماهنگی با یکدیگر قرار دارد به طوری‌که تا زمان آغاز فعالیت گروه‌های اصلی، گروه‌های مردمی به فراخور نیاز در هر یک بخش ها به یکدیگر یاری می‌رسانند. همکاری بین گروه‌ها و هماهنگی و تعادل در خدمات رسانی به آسیب دیدگان و مجروحان از جمله مهمترین بخش‌های مدیریت محلی بحران محسوب می‌گردد. همکاری با نهادهای دولتی همچون مدارس و بیمارستان‌ها از نمونه های این هماهنگی به شمار می رود. از دیگر فعالیت‌های مؤثر در افزایش آگاهی مردم درباره ایمنی محلات و اجتماعات، تولید نقشه هایی است که در آنها مکان استقرار نیازهای اولیه پس از وقوع بحران را نشان می‌دهد و یا نقشه‌هایی که اماکن خطرناک را در زمان وقوع زلزله به نمایش می گذارد.
به روز رسانی نقشه شهر توسط دولت محلی
مؤثرترین راه برای کاهش تلفات و خسارات در زمان وقوع زلزله شناخت ساختمان‌های ضعیف و مقاوم‌سازی آنها است تا از خرابی آن در زمان وقوع زلزله پیشگیری به عمل آید. بیشتر شهرداریهای ژاپن با اعلام آمادگی برای ارائه خدمات رایگان در زمینه بررسی ساختمان و ارائه پیشنهادات کارشناسی مردم را نسبت به این امر ترغیب می‌کنند. در این فرآیند پس از درخواست شهروندان کارشناسان به محل اعزام شده و با بررسی و ارزیابی ساختمان، پیشنهادات لازم را ارائه می دهند؛ پس از آن با درخواست صاحب خانه انجام مقاوم سازی برای خانه با یاری دولت از طریق وام بلاعوض و یارانه آغاز می گردد تا شهروند در انجام این مهم یاری شود.
برای مثال در جریان زلزله سال ۱۹۹۵ افراد بسیاری در زیر آوار دیوارهای سنگین بتونی کشته شدند. پس از این واقعه هولناک دولت بودجه بزرگی را برای مقاوم‌سازی و یا تعویض این‌گونه دیوارها در ساختمان‌های سراسر کشور تخصیص داد.
مدیریت بحران در کشور ژاپن: اقدامات و برنامه های پس از زلزله
تحقیق و بررسی درباره شرایط ساختمان‌ها اولین و ضروری‌ترین اقدام پس از وقوع زلزله محسوب می‌شود که به سرعت انجام شده و آمادگی لازم جهت کاهش تلفات را به وجود می‌آورد. هدف اصلی این بررسی آن است که به سرعت میزان خطر فروریختن ساختمان‌های آسیب دیده یا افتادن اجزای آن در اثر پس‌لرزه‌ها شناسایی گردد و اطلاع رسانی مناسب به ساکنان درباره ایمنی ساختمان‌ها در اسرع وقت جهت پیشگیری از فاجعه دوم صورت پذیرد. نتایج تحقیق و ارزیابی سریع همچنین باعث آماده شدن اطلاعات اولیه و پایه ای برای تخمین تعداد ساختمان‌های مسکن موقت و سرپناه لازم برای جابجایی مردم می‌شود.
در این فرآیند اقدام به ارزیابی خطرات احتمالی و کسب آگاهی از ایمنی ساختمان‌ها بایستی در زمانی بسیار کوتاه عملی گردد که بر پایه مشاهدات و تصاویر ساختمان‌های آسیب دیده صورت می‌پذیرد. برای انجام این منظور از کارشناسان مجرب و آموزش دیده بهره می برند که قبلا در سازمان‌های دولتی شناسایی و به کار گرفته شده اند تا در زمان وقوع بحران با بررسی شرایط، برنامه لازم برای استفاده از ساختمان‌های مقاوم موجود را به سرعت ارائه دهند.
در حالی که تحقیقات به سرعت در جریان است بایستی از سلامت و ایمنی افراد نجات یافته نیز اطمینان حاصل گردد. متدولوژی این بررسی بر پایه مشاهدات اولیه استوار گشته و به همین خاطر بایستی از روش دیگری نیز برای ارزیابی دقیق و شناخت جزئیات واقعه استفاده نمود که قطعا پیچیده و زمان‌بر خواهد بود و برای اهداف خاصی به کار می رود که از آن جمله عبارتند از:
- دسته بندی آسیب‌ها برای تعمیر، بازسازی و مقاوم سازی توسط شرکت‌های ساختمانی،
- ارزیابی آسیب‌ها برای پرداخت یارانه از طرف دولت که توسط منابع معتبر محلی به انجام می‌رسد،
- ارزیابی آسیب‌ها برای پرداخت بیمه به آسیب دیدگان توسط کارشناسان شرکت‌های بیمه .
نتیجه گیری
برای به انجام رساندن صحیح و مؤثر مدیریت بحران لازم است که دولت مرکزی، منابع محلی، سازمان‌های مردم-نهاد و شهروندان در جایگاه خویش به درستی عمل کنند. در زلزله و سونامی عظیم سال ۲۰۱۱ ژاپن، نقش منابع محلی و سازمان‌های مردمی بسیار پررنگ گردید و اهمیت وجودی آنها را به اثبات رساند. چنین تجربه‌ای در زمینه کاهش خسارات و تسریع در خدمت رسانی جای بسی تأمل داشته و ما را وادار به بازنگری در نحوه مدیریت بحران در کشورمان می‌کند. استفاده از تجارب ارزشمند کشوری مانند ژاپن قطعا راهی به سوی بهبود ساز و کار مدیریت بحران در ایران خواهد بود.
منابع:
- اکبری مطلق، مصطفی: بازسازی، کمک به مردم و برنامه ریزی برای آینده: درس هایی از زلزله و سونامی ۲۰۱۱ ژاپن، دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران، تهران، ۱۳۹۱
- FEMA (Federal Emergency Management Agency), www.fema.gov, accessed on 14 June 2011.
- National Oceanic and Atmospheric Administration’s, http://weather.gov/, accessed on 23 November 2011.
- Hirata, N. et al. (2001). “University Earthquake Research in Japan: The Special Project for Earthquake Disaster Mitigation in Urban Areas”, accessed on 20 September 2011.
- Japanese Government (2005). “National Report of Japan on Disaster Reduction”, the World Conference on Disaster Reduction, Kobe, 2005.
- Housing & Architecture Bureau (2001). “Dissemination of awareness for Citizens”, Yokohama City Government.
این که مدیریت بحران به صورت فرآیندی انجام بشه درست، ولی آیا واقعا در شرایط بحران که هیچکس بغلی رو نمیشناسه میشه از اینا استفاده کرد؟ یا اصلا مدیریت بحران معنی پیدا می کنه؟ ممنون میشم اگه توضیح مختصری بذارید.
درست می فرمایید، در شرایط بحران استفاده از مقررات دقیق و خشک پاسخگو نیست. اما اگر فرآیندها مشخص شده باشند هدررفت منابع و تلفات انسانی به حداقل خواهد رسید و بازسازی نیز سریع تر صورت می گیرد.
همیشه باید چارچوبی برای مدیریت شرایط ناخواسته وجود داشته باشه، ژاپنی ها تو این کار اول هستند