یکی از مسائل مهمی که عموم مهندسان معماری، شهرسازی و عمران با آن مواجه هستند شناخت مفاهیم مرتبط با امور مالی شهرداری ها است و از آنجا که بسیاری از طرح ها و پروژه های توسعه شهری در ارتباط مستقیم با این مفاهیم قرار دارند آشنایی نسبی با کلیدواژگان امور مالی (اعتبارات) ضروری به نظر می رسد. باید توجه داشت که از جمله مسئولیت های اساسی مدیریت شهری این است که همواره در تلاش برای ایجاد طرح ها و برنامه هایی به منظور افزایش منابع درآمدی شهرداری باشد و در این راستا برنامه ریزی و مدیریت منابع مالی، ورودی ها و خروجی ها (درآمد و هزینه) و رسیدن به حداکثر خودکفایی اقتصادی را سرلوحه اولویت ها قرار می دهند، که در تعریف و توضیح آن از مفاهیم مذکور استفاده می شود. به منظور آشنایی بیشتر با واژگان و تعاریف امور مالی شهرداری‌ها، در این مطلب به توضیح مهم‌ترین کلیدواژگان در این زمینه می پردازیم.
دستگاه اجرایی
منظور، شهرداری و مؤسسات وابسته به شهرداری است که عهده دار اجرای قسمتی از برنامه سالیانه بشوند. برنامه – به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که دارای” حاصل کار مشخص ” است و به وسیله دستگا ه های اجرایی انجام می‌پذیرد. عناوین برنامه باید شاخص پذیر باشند و به نحوی انتخاب شوند که بتوان آنها رابه کمیت‌ها ی مقداری تبدیل کرد. برنامه‌ها در نهایت به صورت فعالیتهای جاری و طرح‌های عمرانی ظاهر می‌گردند.
طرح
منظور از طرح یا طرح عمرانی، مجموعه عملیات و خدمات مشخصی است که براساس مطالعات توجیهی فنی، اقتصادی یا اجتماعی به وسیله دستگاه اجرایی انجام می‌شود. طرح در مدت معین با اعتبار معین برای تحقق بخشیدن به هدفهای برنامه، اجرا می‌گردد.
پروژه
پرداخت‌هایی است که به طور قطعی به ذی نفع در قبال تعهد و یا تحت عنوان کمک یا عناوین مشابه با رعایت قوانین و مقررات مربوط صورت می‌گیرد.
اجرای کار به صورت امانی
عملیات اجرایی طرح‌های عمرانی که به وسیله دفاتر مهندسی دستگاه اجرایی صورت می‌گیرد و مسئولیت اجرای کار به عهده همان دستگاه است.
اجرای کار به صورت پیمانی
عملیات اجرایی طرح‌های عمرانی به وسیله پیمانکارانی که دارای درجه بندی تخصصی ازطرف سازمان برنامه وبودجه هستند، و طبق مفاد شرایطعمومی پیمان منعقد می‌گردد.
پیش پرداخت
پرداختی است که از محل اعتبارات مربوط، براساس احکام و قراردادها، طبق مقررات و بیش از انجام کار صورت می‌گیرد.
علی الحساب
پرداختی است که به منظور ادای قسمتی از تعهد با رعایت مقررات صورت می‌گیرد. در علی الحساب قسمتی از کار انجام شده است و حداکثر برابر کارهای انجام شده پرداخت می‌گردد.
سپرده
به وجوهی گفته می‌شود که طبق قوانین و مقررات به منظور تأمین و یا جلوگیری از تضییع حقوق شهرداری دریافت می‌گردد. استرداد و یا ضبط آن تابع شرایط مقرر در قرارداد است.
دیون
عبارت است از بدهی‌های قابل پرداخت سنوات گذشته، که ناشی از تعهد دستگاه اجرایی است.
سال مالی
یک سال هجری شمسی است که از اول فروردین ماه آغاز می‌گردد و به پایان اسفند ختم می‌شود.
درآمد عمومی
درآمدهایی هستند که به موجب قانون به وسیله دستگاههای اجرایی وصول می‌شوند و به حساب شهرداری واریز می‌گردند.
درآمد اختصاصی
درآمدهایی هستند که به موجب قانون به وسیله دستگاههای اجرایی وصول می‌شوند و به حساب شهرداری واریز می‌گردند و کلاً به مصرف هزینه‌های خاص همان دستگاه می‌رسند.
مالیات
عبارت از وجوهی است که بر حسب درآمد اشخاص حقیقی یا حقوقی و برای تأمین هزینه‌های دولت دریافت می‌گردد و میزان آن براساس قانون تعیین می‌شود.
عوارض
عبارت از وجوهی است که مستند به قوانین موضوعه نوع و میزان آن به تصویب مرجع قانونی می‌رسد و پس از انتشار آگهی به وسیله شهرداری وصول می‌شود.
منبع عوارض
عبارت است از ملک، اموال، کالا، خدمات، حقوق و جز این‌ها که برابر تعرفه ملاک اعمال عوارض قرار می‌گیرد.
نوع عوارض
عوارض ممکن است از لحاظ تعلق به منبع عوارض، یکی از حالات زیر یا ترکیبی از آنها را داشته باشد:
• مستقیم باشد، از قبیل نوع عوارض متعلق به زمین و ساختمان و اموال غیر منقول و منقول
• غیر مستقیم باشد، از قبیل انواع عوارض متعلق به منبع عوارض نظیر کالاها و خدمات
• عمومی باشد و کلیه منابع عوارض را بدون استثنا شامل شود.
• خاص باشد و فقط منبع عوارض مشخصی را در برمیگیرد.
• محدود باشد چه از لحاظ مکانی (مثلاً عوارض یک نمایشگاه خاص) و چه از لحاظزمانی (مثلاً برای چند ماه یا فصلی از سال، نظیر عوارض استفاده از تاسیسات ساحلی در تابستان یا پیست اسکی در زمستان و جز این‌ها)
• مستمر، یا غیر مستمر باشد
• محلی، منطقه ای (استانی) و یا ملی باشد.
عوارض محلی
عمدتاً عوارضی است که فارغ از تولید (اعم از کالا و محصول و یا خدمات) به منبع عوارض، مستمر و یا موجود در حدود شهر (محدوده قانونی، حریم، حوزه شهری) تعلق می‌گیرد. از انواع عوارض محلی می‌توان عوارض وضع شده برای زمین، ساختمان، اتومبیل، ماشین آلات و عوارض کسب و پیشه را نام برد.
عوارض منطقه ای (استانی)
به عوارضی اطلاق می‌شود (اعم از کالا،، محصول یا خدمات) که تأثیرات اجتماعی و اقتصادی آنها با یک و یا چند شهرستان و یا با استان مرتبط باشد؛ و تشخیص آن با استاندارد است
عوارض ملی
به عوارضی اطلاق می‌شود که به موجب قانون و مصوبات و تعرفه‌های قانونی به طور متمرکز و از طریق دولت مرکزی دریافت می‌شود و سپس از طریق نهادهای متولی حکومت‌های محلی در اختیار آنها قرار می‌گیرد. مثل عوارض حقوقی گمرکی و غیره. نحوه وصول عوارض ملی و منطقه ای براساس دستورالعمل‌ها و آیین نامه‌های مصوب؛ و عوارض محلی (شهری) براساس دستورالعمل‌ها و آیین نامه‌های ابلغی صورت می‌پذیرد.
هزینه
پرداخت‌هایی است که به طور قطعی به ذی نفع در قبال تعهد و یا تحت عنوان کمک یا عناوین مشابه با رعایت قوانین و مقررات مربوط صورت می‌گیرد.
اعتبار
عبارت است از مبلغی که برای مصرف یا مصارف معین به منظور نیل به اهداف و اجرای برنامه‌ها به تصویب می‌رسد. اعتبار حد مصرف هزینه است.
تخصیص اعتبار
قسمتی از بودجه مصوب است که بر حسب امکانات مالی خزانه، در اختیار دستگاه اجرایی قرار می‌گیرد. تخصیص اعتبار عاملی است، که دریافت‌ها را در مقابل پرداخت‌ها، در چارچوب بودجه مصوب تنظیم می‌کند و تعادل می‌بخشد.
اعتبارات جاری
هزینه‌های نگهداری از ظرفیت‌های موجود را در قالب هزینه‌های پرسنلی، اداری، سرمایه ای و پرداخت‌های انتقالی تأمین می‌کند.
اعتبارات عمرانی – ظرفیت‌های جدید ایجاد می‌کند، یا ظرفیت‌های موجود را توسعه می‌دهد.
بودجه
بودجه سالانه شهرداری عبارت است از یک برنامه جامع مالی که در آن کلیه خدمات و فعالیت‌ها و اقداماتی که باید در طی سال مالی انجام شود همراه با برآورد مبلغ و میزان مخارج و درآمدهای لازم برای تأمین هزینه انجام آنها پیش بینی می‌شود و پس از تصویب انجمن شهر قابل اجرا است.
بودجه ریزی
بودجه ریزی فرایند توسعه در برنامه کوتاه مدت است، شامل تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه اجرا و نظارت بر بودجه در یک سال مالی می‌باشد. بودجه ریزی، برآورد منطقی حجم عملیات در مقابل اعتبارات است و با بهره گیری از آن، برنامه‌ها از قوه به فعل در می‌آید.
بودجه پیشنهادی
به اعتباراتی اطلاق می‌شود ک دستگاههای اجرایی با توجه به بخشنامه بودجه، دستورلاعمل ها و ضوابط ناظر بر تهیه و تنظیم بودجه پیشنهاد می‌کنند. بودجه پیشنهادی هیچ گونه تعهدی را برای پیشنهاد دهنده و بررسی کننده ایجاد نمی‌کند.
بودجه مصوب
به اعتباراتی گفته می‌شود که به تصویب شورای اسلامی شهر (یا به نیابت از آن، وزرات کشور) میی رسد، بودجه مصوب هر دستگاه اجرایی عموماً در قالب برنامه‌ها و فصول مواد هزینه و درآمد دستگاه اجرایی بر حسب اجزای طبقه بندی درآمدها به تصویب می‌رسد.
اصلاح بودجه
در صورتیکه بر حسب ضرورت در طول سال، تغییراتی در ارقام اعتبار بودجه لازم شود که به صورت کاهش یا حذف اعتبار بعضی از برنامه‌ها یا مواد هزینه و افزایش اعتبار دیگر مواد هزینه و برنامه‌ها و یا پایدار کردن اعتبار در مواد هزینه و برنامه‌های جدید باشد به نحوی که کل درآمدها و هزینه‌ها افزایش نیابد اعمال این تغییرات در بودجه و حصول بودجه جدید ” اصلاح بودجه ” نامیده می‌شود.
متمم بودجه
چنانچه در طی سال مالی ضرورت ایجاب کند که تغییراتی در بودجه جاری و عمرانی به عمل آید به طوری که از طریق اصلاح بودجه نتوان آن را جبران کرد، متمم بودجه پیشنهاد می‌گردد.
تفریغ بودجه
عبارت است از صورت مقایسه ارقام پیش بینی شده در بودجه با درآمدهای وصولی قطعی از یک طرف و هزینه‌های برآوردی با عملکرد فطعی پرداخت هزینه‌ها از طرف دیگر تفریغ بودجه نشان دهنده چگونگی فعالیت شهرداری برای به حیطه وصول درآوردن درآمدهای پیش بینی شده و همچنین وضع عملکرد وظایف و برنامه‌های مختلف، به خصوص وظیفه عمران شهری از نظر میزان پیشرفت اجرای پروژه‌های عمرانی مختلف و جذب اعتبارات مصوب مربوطه که نهایتاً ارزیابی حصول به هدفهای کوتاه مدت شهرداری را ممکن می‌سازد.
حسابرسی بودجه شهرداری
شیوه انجام حسابرسی بودجه شهرداری، به این ترتیب است که در پایان سال مالی و در پایان دوره عمل بودجه، امور مالی شهرداری، حسابهای موقت و دائمی را می‌بندد و مانده حسابهای دایمی را از طریق تراز افتتاحیه و اختتامیه نقل می‌کند. پس از آن، صورت حسابهای مالی را تهیه می‌کند و مراتب را برای تصویب تفریغ بودجه تا آخر اردیبهشت ماه سال بعد به شورای اسلامی شهر گزارش می‌دهد. شورای اسلامی شهر موظف است تا آخر خرداد ماه به صورت حسابهای مالی شهرداری رسیدگی کند. در کنار این اقدام، شهرداری مکلف است نسخه ای از تفریغ بودجه را بیشینه تا ۱۵ روز پس از تصویب توسط فرمانداری به وزارت کشور ارسال دارد.
بودجه برنامه ای
نوعی از بودجه است که در آن هزینه‌ها براساس وظایف، برنامه‌ها و طرح‌ها یا فعالیت‌ها ی گوناگون دستگاههای اجرایی برآورد و تنظیم می‌گردد که بودجه شهرداری‌ها، در ردیف بودجه ی برنامه ای قرار می گبرد.
تنخواه گردان
به وجوهی گفته می‌شود که از محل اعتبار معین برای رفع احتیاجات نقدی از طرف اعتبار دهنده در اختیار اعتبار گیرنده قرار می‌گیرد و حداکثر تا پایان سال مالی باید واریز گردد.
نظارت مالی
رسیدگی به اسناد و مدارک وجوه مصرف شده و درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار در قالب بودجه مصوب براساس مقررات و ضوابط است و می‌تواند به سه صورت ” قبل از خرج، ضمن آن، و بعد از خرج ” باشد.
گزارش مالی
یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین وظایف مدیریت مالی، تهیه و تنظیم گزارشهای مالی است. این گزارش‌ها برای آگاهی مدیران و عموم مردم از چگونگی فعالیتهای انجام شده توسط شهرداری به موجب قانون منتشرمی گردند. ماده ۷۱ قانون شهردا یها، مصوب تیرماه ۱۳۳۳ مقرر داشته که شهرداری هر شش ماه یک بار منتهی تا پانزدهم ماه بعد، صورت جامعی از درآمد و هزینه شهرداری را که به تصویب انجمن شهر رسیده برای آگاهی شهروندان منتشر کند و سه نسخه از آن را به وزارت کشور ارسال کند.
دوره عمل
دوره عمل بودجه هر سال تا ۱۵ اردیبهشت سال بعد خواهد بود و تعهداتی که تا آخر اسفند ماه هرسال تحقق یافته باشد تا خاتمه دوره عمل بودجه ازمحل اعتبارات مربوطه قابل پرداخت است.
منابع:
- برآبادی- محمود- واژگان بودجه شهری- ماهنامه پژوهشی، آموزشی، اطلاع رسانی برنامه ریزی و مدیریت شهری شهرداری‌ها – سال پنجم –شماره ۵۶
- بررسی و تحلیل منابع درآمدی شهرداریهای کشور طی سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۷۶ – مجله شهرداری‌ها – ضمیمه شماره ۵۰ – ویژه نامه شماره ۸ – مالیه شهرداری – تیرماه ۱۳۸۲
- جزوه بودجه و مسائل آن – معاونت مالی و اداری مدیریت امور مالی اداره بودجه و اعتبارات – مهرماه ۱۳۷۶
- سعیدنیا – احمد – کتاب سبز راهنمای شهرداری‌ها – جلد ۱۱″مدیریت شهری” –انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور – ۱۳۸۲ – چاپ سوم
