مسأله آلودگی هوا اگر یکی از حادترین مسایل ناشی از تمدن صنعتی نباشد بدون شک یکی از بغرنج ترین آنهاست. آلودگی هوا همواره در شرایط بحرانی منجر به مرگ و میر انسان‌ها شده است. آمار بین المللی خسارات ناشی از آلودگی هوا نشان می‌دهد که بیماری ناشی از آلودگی هوا چهارمین رتبه مرگ و میر را به خود اختصاص داده‌اند. کلان شهرهای ایران نیز در زمره آلوده ترین های جهان محسوب می‌شوند و آلودگی هوا یکی از مسایل مهم آنها است. بنابر اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، از بین پنج حالت تعریف کننده آلودگی هوا که شامل مجاز، هشدار، اضطرار، بحرانی و فوق بحرانی می باشد؛ شرایط کلان شهرهای ایران در پاییز و زمستان به دلیل وارونگی هوا به شرایط فوق بحرانی هم می رسد.
عواملی که بر آلودگی هوا موثر می باشند عبارتند از:
۱- موقعیت شهر و عوامل مورفولوژیک که امکان تهویۀ هوای شهر را فراهم می‌کنند، و می‌توانند در کاهش یا افزایش آلودگی مؤثر باشند. شهرهایی که در مناطق پست و کم ارتفاع یا در میان رشته‌کوهها واقع شده اند از شرایط حادتری رنج می برند. چرا که امکان جریان هوا تنها در کریدوری که توسط رشته کوه‌های مذکور به وجود آمده است، وجود دارد و در جهات دیگر با موانع طبیعی مواجه می‌شود.
۲- عوامل جوی: بررسی‌ها نشان می‌دهد درجۀ حرارت با میزان آلودگی هوا نسبت عکس دارد در واقع بیشترین میزان آلودگی هوا در ماه‌های سرد سال مشاهده می‌شود. در هنگام بارش و مدتی پس از آن میزان آلودگی هوا به مراتب کاهش می‌یابد. همچنین جریان هوا با میزان آلودگی هوا نسبت عکس دارد.
۳- اینورژن یا وارونگی هوا: به طور کلی دما با افزایش ارتفاع از سطح زمین کاهش می‌یابد. پدیده اینورژن یا وارونگی زمانی رخ می‌دهد که هوای نزدیک به سطح زمین سردتر از هوای بالای خود باشد. بنابراین حرکت هوا به لایه‌های فوقانی مشکل شده و عمل مخلوط شدن هوا به خوبی انجام نمی‌شود و هوا حالت پایدار خواهد داشت. در این حالت آلاینده‌های هوا تا زمانی که هوا پایدار است در نزدیکی سطح زمین باقی مانده و حرکت نمی‌کنند. بر طبق آمار به دست آمده از سازمان هواشناسی کلان شهرهای کشور دارای ۲۷۰ تا ۳۰۰ روز اینورژن حرارتی در طی سال هستند. این پدیده از طریق پایداری هوا و در نتیجه عدم جابه جایی آن، موجب تمرکز فزاینده آلاینده‌ها در هوا شده و موجب می‌شود تا زمان رفع حالت اینورژن غلظت آلاینده‌ها افزایش یابد. همچنین، اینورژن حرارتی در تشکیل پدیده مه دود مؤثر است. این دو پدیده منجر به افزایش بیماری‌های قلبی – تنفسی و افزایش تلفات ناشی از این بیماری‌ها می‌شود.
۴- نقص در خدمات رسانی: در سال‌های اخیر به علت مشکلاتی که در سیستم تأمین و گازرسانی در کشور به وجود آمده مصرف سایر سوخت‌های فسیلی به خصوص در فصل سرما رو به افزایش گذاشته است که منجر به افزایش آلودگی هوا و انطباق آن با زمان اینورژن می‌شود. مصرف سوخت‌های سنگین در نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ حجم زیادی از گازهای آلاینده را وارد محیط می‌کند.
جدا از وارونگی هوا، شدت پایداری هوا و همچنین نبود بارش باید اذعان داشت که بر اساس مطالعات صورت گرفته حدود ۷۲% از آلودگی هوای کلان شهرها ناشی از تردد وسایل نقلیه موتوری است که به عنوان آلاینده ترین عامل آلودگی شهر می‌باشد و پس از آن به ترتیب صنایع، مصارف خانگی و تجاری، جایگاه‌های سوخت، ایستگاه‌های قطار شهری و فرودگاه‌ها ، اولویت تاثیر گذاری در آلودگی هوای شهر را دارند.
تاثیرگذاری منابع آلاینده بر کیفیت هوای شهر به چندین عامل بستگی دارد یکی از عوامل موثر، جهت باد غالب و نحوه استقرار منابع آلاینده هوا نسبت به جهت باد غالب در محل است البته منابع آلاینده داخل شهر که تحت تأثیر باد های محلی به تمام نقاط شهر گسترش می‌یابند، از این نظر چندان تفاوتی ندارند. اما منابع آلاینده پیرامون شهر به خصوص صنایع، آلاینده‌های خود را به همراه جریان باد به داخل شهر منتقل می‌کنند.
از جمله عوامل موثر در بهبود هوای شهر، کاهش استفاده از وسایل نقلیه به عنوان یکی از مهم ترین آلاینده‌های آن، اجتناب کردن از توسعه بی رویه شهر، تقویت مراکز شهری و صنعتی و توسعه امکانات و خدمات در سایر شهرهای استان ها است که در تمرکز زدایی کلان شهر موثر می باشد. همچنین در توسعه شهر این نکته را باید در نظر داشت که طراحی محلات و توزیع خدمات به نحوی که بخش اعظم نیازمندی‌های ساکنان در داخل محله تامین شود و نیاز به سفرهای شهری به حداقل ممکن کاهش یابد، می تواند در راستای کاهش آلودگی هوا تاثیر گذار باشد.
بدین منظور با توجه به اهمیت کنترل آلودگی هوای کلان شهرها مسئولین مربوطه اهدافی نظیر مدیریت ترافیک، افزایش فضای سبز شهری، اعمال مدیریت‌های نظارتی بر منابع آلاینده، مشخص کردن سازمان های اجرایی و نظارتی مسئول برای هر یک از برنامه های اجرایی ارائه شده و… در نظر داشته اند و در طرح های خود ذکر کرده اند. شایان ذکر است توصیه‌ها و پیشنهادهای مدیریتی که در جهت کاهش آلودگی هوا ارائه شده است به قرار زیر می‌باشد:
- تغییر سوخت وسایل نقلیه موتوری به سمت گازسوزکردن آنها
- ملزم نمودن صنایع خودروسازی داخلی به تامین استانداردهای داخلی و خارجی در تولید محصولات خود
- تهیه برنامه جامع برای کاهش مصرف انرژی و استفاده از سوخت‌های جایگزین با آلودگی کم تر در بخش‌های صنعت، حمل و نقل و مسکونی و خدمات، ارتقای فرهنگ عمومی برای استفاده صحیح از انرژی، به حداقل رساندن تعداد سفرهای غیر ضروری شهروندان از طریق کاهش کارایی دولت و خدمات الکترونیک و فرهنگ سازی مرتبط به آن و افزایش سطوح سبز و باز با هدف بهبود تهویه طبیعی از دیگر اقدامات لازم در کاهش و کنترل آلودگی هوا به شمار می رود.
- همان طور که ذکر شد منابع سیار در تولید آلودگی هوای شهر نقش تعیین کننده دارد ساماندهی ناوگان حمل و نقل شهری از مسایل اساسی است. در این رابطه احداث تعداد کافی جایگاه‌های سوخت گیری CNG برای خودروها، افزایش کمیت و کیفیت ناوگان حمل ونقل عمومی به منظور ترغیب شهروندان در استفاده هرچه بیشتر از وسایل نقلیه عمومی و بسط فرهنگ عمومی، گازسوزکردن کلیه اتوبوس‌ها و مینی بوس‌های شهری طی یک برنامه زمان بندی شده، تسریع در احداث و گسترش پروژه قطار شهری در این زمینه می تواند موثر واقع شود.
